Việc những đường phố mang tên nhà giáo xuất hiện ngày càng
nhiều những năm vừa qua đã làm rạng rỡ hơn bao giờ hết truyền thống của nhà
giáo Việt Nam
trong thời đại mới. Sắp đến ngày 20-11, ngày truyền thống Nhà Giáo Việt Nam, việc xuất bản những con đường mang tên các nhà giáo ưu tú tại TPHCM, như một tấm lòng nhớ đến công ơn giảng dạy của các thầy cô, tôn sư cũng như của các bậc thầy trong nhiều lĩnh vực.
Các bạn mỗi ngày đều đi qua rất nhiều con đường để đến trường, đến lớp, đến công sở, chỗ làm và trở về nhà, thế cho mình hỏi nhé:
- Có bạn nào biết ở TPHCM có bao nhiêu con đường mang tên các nhà giáo?
- Bạn có biết TPHCM có bao nhiêu đường mang tên Nguyễn Bỉnh Khiêm?
- Đường Võ Trường Toản có mấy đường và nằm ở quận nào của Sài Gòn?
- Gia đình nhà giáo nào có nhiều tên đường nhất?
....
Thật ra có những thứ xung quanh chúng ta rất gần gũi và gắn liền mỗi ngày, nhưng chúng ta dần không để ý đến như hơi thở và nhịp đập con tim chúng ta đấy thôi.
Nhất Chi Mai
(1934 - 1967), nhà giáo liệt sĩ. Tên thật: Phan Thị Mai, sinh tại xã Thái Hiệp
Thành (Tây Ninh). Sau khi tốt nghiệp trường quốc gia sư phạm, cô làm giáo viên
tiểu học ở trường Tân Định (Sài Gòn). Cô còn học Đại học văn khoa và cao đẳng
Phật học Vạn Hạnh. Cô đã tham gia nhóm "Thanh niên phụng sự xã hội"
(một hội đoàn thanh niên ở Sài Gòn lúc bấy giờ) - là người chị của hàng trăm
trẻ em mồ côi, là người bạn của bao người nghèo tại các xóm lao động ngay nội ô
Sài Gòn. Trước sự bạo tàn của quân xâm lược cô quyết lấy thân mình làm cây đuốc
rực lửa, thúc đẩy đấu tranh chống Mỹ, Ngụy.
Ngày 8 tháng 4 Đinh Mùi (tức 16-5-1967), cô đã ngồi tự thiêu
tại chùa Từ Nghiêm (Sài Gòn) để lại thư tuyệt mệnh và nhiều di bút.
Đường Nhất Chi Mai nằm ở quận Tân Bình (TPHCM).
Nguyên Thị Diệu
(1926 - 1955), nhà giáo liệt sĩ. Quê huyên Đức Phổ (Quảng Ngãi). Nguyễn Thị
Diệu từng học ở Sài Gòn - đậu tú tài - sau Cách mạng tháng Tám, thực dân Pháp
quay trở lại, bà tham gia kháng chiến ngay. Được bầu vào ban chấp hành Hội Phụ
nữ cứu quốc Nam
bộ.
Tuy xuất thân từ gia đình quan lại triều đình Huế cũ nhưng
bà sống giản dị, hòa mình với quần chúng. Năm 1950 bà xuống miền Tây hoạt động,
học bơi xuồng để một mình đi công tác tới các vùng nông thôn hẻo lánh. Năm 1952
bà phụ trách công tác thuế nông nghiệp. Sau hiệp định Genève, bà về Sài Gòn dạy
học tại trường tư thục Đức Trí để hoạt động bí mật. Bọn tay sai Ngô Đình Diệm
phát hiện; bà bị bắt ngày 6-7-1955 giữa lúc đang đứng trên bục giảng. Chúng tra
tấn bà đến chết, lúc đó bà đang mang thai.
TPHCM có đường Nguyễn Thị Diệu (được đặt tên từ
1985).
Nguyễn Văn Dưỡng
(1923 - 1962) là nhà giáo liệt sĩ. Quê ông, nay thuộc quân Phú Nhuận - TPHCM.
Ông du học ở Pháp từ trước từ chiến thế giới thứ 2, đậu tiến sĩ luật hoc. Về
nước làm giáo sư Đại học Luật - Sài Gòn. Sau 1954, ông ở trong ban lãnh đạo
phong trào hòa bình Sài Gòn - Gia Định, cùng luật sư Nguyễn Hữu Thọ đấu tranh
đòi chính quyền Sài Gòn thi hành hiệp định Genève.
Năm 1955, ông bị chính quyền Ngô Đình Diệm bắt giam: ông hy
sinh ngày 21 tháng 7 năm 1962 tại quận Tân Bình (TPHCM) có đường Nguyễn Văn
Dưỡng.
Lê Văn Chí (1907
- 1993) quê Đồng Tháp. Tốt nghiệp cao đẳng sư phạm Đông Dương, ông về dạy học
tại Mỹ Tho rồi chuyển lên Sài Gòn dạy trường Pétrus Ký. Nam Bộ kháng chiến, ông
ra vùng tự do, tiếp tục dạy học và làm hiệu trưởng các trường trung học Nguyễn
Văn Tố, Thái Văn Lung... Trong chống Mỹ cứu nước, ông làm Thứ trưởng Bộ Giáo
dục, Chính phủ cách mạng lâm thời miền Nam Việt Nam; uỷ viên Tiểu ban giáo dục
thuộc Ban tuyên huấn Trung ương cục miền Nam.
Đường Lê Văn Chí nằm ở quận Thủ Đức (TPHCM)
Hoàng Xuân Nhị
(1914 - 1990) quê Đức Thọ (Hà Tĩnh). Thuở nhỏ, học ở Vinh (Nghệ An), Hà Nội.
1935: du học tại Pháp. Tốt nghiệp cử nhân triết học năm 1937. Năm 1946 về nước
tham gia kháng chiến chống Pháp - từng làm giám đốc Sở Giáo dục Nam bộ - Viện
trưởng Viên Văn hóa Nam Bộ. Sau tháng 7/1954, ông tập kết ra Bắc làm giáo sư
đại học, chủ nhiệm khoa ngữ văn trường đại học Tổng hợp Hà Nội. Ông đã biên
soạn một số tác phẩm nghiên cứu văn hoc và dịch thuật.
TPHCM có đường Hoàng Xuân Nhị ở quận Tân Bình.
Hoàng Minh Giám (1904 - 1995) người làng Đông Ngại (nay thuộc Hà Nội). Cụ thân sinh là Hoàng Tăng Bí, tham gia Đông kinh nghĩa thục, sau đỗ phó bảng nhưng không ra làm quan.
Hoàng Minh Giám tốt nghiệp Cao đẳng sư phạm Đông Dương rồi làm giáo sư ở Huế, ở Phnom Pênh (Campuchia) - Sau ông từ chức, về dạy tư và làm phó hiệu trưởng trường tư thục Thăng Long ở Hà Nội.
Dưới chính thể Việt Nam dân chủ cộng hòa, ông được giao nhiều trọng trách trong Chính phủ và Quốc hội (Thư ký hội đồng Chính phủ, Thứ trưởng Bộ ngoại giao, Bộ trưởng Bộ Văn hóa...).
TPHCM có đường Hoàng Minh Giám ở quận Phú Nhuận.
Đào Duy Anh (1904
- 1988) nguyên quán Tả Thanh Oai (Hà Đông cũ), từ đời ông nội, chuyển cư vào
Thanh Hoá. Có bằng Thành chung (1923), ông làm giáo học tại Đồng Hời
(Quảng Bình). Từ 1926, ông thôi dạy học, cộng sự với báo Tiếng dân (của cụ
Huỳnh Thúc Kháng, 1927 tham gia Đảng Tân Việt; 1929 bị Pháp bắt; 1930 được trả
tự do. Từ đó ông dạy tư ở Huế. Trong kháng chiến chống Pháp, ông làm việc tại Chi hội Văn
nghệ liên khu 4, rồi lên Việt Bắc phụ trách Ban văn sử địa thuộc Bộ Giáo dục.
Năm 1953 dạy lớp dự bị Đại học ở Thanh Hóa - Năm 1954 ra Hà Nội giảng dạy ở Đại
học sư phạm và Đại học tổng hợp.
Sự nghiệp trước tác của ông cũng rất đồ sộ. Ông đã làm các
bộ Từ điển (Hán Việt, Pháp Việt, Từ điển Truyện Kiều) cùng nhiều công trình
nghiên cứu sử học, văn học và các lĩnh vực khác.
Quận Phú Nhuận (TPHCM và quận Đống Đa (Hà Nội) có đường,
phố Đào Duy Anh.
Ca Văn Thỉnh
(1902 - 1987), người huyện Mỏ Cày (Bến Tre). Sau khi tốt nghiệp Cao đẳng sư phạm, ông dạy học một thời
gian rồi làm đốc học Bến Tre, đồng thời nghiên cứu văn học, sử học. Nam Bộ
kháng chiến, ông là ủy viên Uỷ ban kháng chiến, hành chính Nam Bộ. Năm 1946,
tham gia phái đoàn Nam Bộ ra Trung ương, nhận nhiệm vụ quyền Bộ trưởng Bộ Giáo
dục - năm 1952 trở về làm ủy viên tuyên huấn Trung ương cục miền Nam. Sau 1954,
tập kết ra Bắc, từng làm công tác ngoại giao rồi giám đốc thư viện khoa học xã
hội. Miền Nam
hoàn toàn giải phóng (tháng 4/1975), ông tiếp tục làm Viện trưởng Viện khoa học
xã hội (tại TP. HCM). Ông là thân sinh nhà thơ liệt sĩ Ca Lê Hiến (bút danh Lê Anh
Xuân)
Ca Văn Thỉnh là tên một con đường ở quận Tân Bình (TP. HCM)
Hoàng Ngọc Phách
(1896 - 1973), người huyện Đức Thọ (Hà Tĩnh), ông là nhà giáo, là nhà văn, nhà
nghiên cứu văn học. Sau khi tốt nghiệp trường cao đẳng sư phạm Đông Dương, ông
dạy học ở nhiều nơi, Cách mạng tháng Tám thành công, ông làm giám đốc học khu
Bắc Ninh, rồi giám đốc giáo dục khu 12 (1945 đến 1951); giám đốc trường cao
đẳng sư phạm trung ương. Lại ở trong ban tu thư của Bộ Giáo dục.
Nhiều tác phẩm của ông đã được xuất bản: Tố Tâm (1925, Thời thế với văn chương (1941), Thơ
văn Nguyễn Khuyến (hợp soạn 1957), Giai thoại văn học Việt Nam (1965).
Quận Tân Bình (TPHCM) và quận Đống Đa (Hà Nội) có đường
phố Hoàng Ngọc Phách.
Đặng Thai Mai
(1902 - 1984) quê: huyện Thanh Chương (Nghệ An), thân phụ là cụ Đặng Nguyên
Cẩn, đỗ phó bảng, từng làm đốc học, nhưng do hoạt động yêu nước nên bị Pháp đầy
ra Côn Đảo.
Đặng Thai Mai tốt nghiệp cao đẳng sư phạm năm 1928. Sau đó,
ông dạy trường quốc học Huế. Hai lần, ông bị chính quyền thực dân cầm tù vì
tham gia Đảng Tân Việt (một trong các tổ chức tiền thân của Đảng cộng sản Đông
Dương) - ra tù, ông dạy học ở Hà Nội.
Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, ông được nhận nhiều chức
vụ (Chủ tịch ủy ban kháng chiến tỉnh Thanh Hóa, Bộ trưởng Bộ Giáo dục...) lại
là đại biểu Quốc hội, là Chủ tịch Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật, Viện trưởng
Viện văn học Việt Nam...
Quận Phú Nhuận (TPHCM) và quận Tây Hồ (Hà Nội) có đường,
phố Đặng Thai Mai.
Nguyễn Văn Ngọc
sinh năm 1890, mất nằm 1942. Nguyên quán: Hải Dương. Trên 30 năm (bằng hơn nửa
cuộc đời ông) Nguyễn Văn Ngọc đứng trong giáo giới. Ông dạy học ở nhiều trường
(tiểu hoc, cao đẳng tiểu học rồi trường Hậu bổ, trường sư phạm). Từng làm thanh
tra các trường sơ học; phụ trách cục tu thư của nha hoc chính; Hội trưởng Hội
ái hữu các nhà giáo. Năm 1934 được bổ nhậm đốc học tỉnh Hà Đông. Nguyễn Văn
Ngọc còn biên soạn sách giáo khoa và sách nghiên cứu có giá trị. Ông rất quan
tâm khai thác những vốn quý trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam.
Hà Nội và TPHCM đều có tên đường phố Nguyễn Văn Ngọc.
Cao Xuân Huy
(1900 - 1983), người Diễn Châu, Nghệ An. Cao Xuân Huy xuất thân trong một gia
đình khoa bảng. Ông nội (Cao Xuân Dục) đỗ cử nhân, làm đến thượng thư bộ Học,
tổng tài quốc sử quán. Cha (Cao Xuân Tiếu) làm giáo thụ Diễn Châu, sau thi đậu
phó bảng - gia đình ông có một thư viện lớn vào bậc nhất nước. Cao Xuân Huy tốt
nghiệp trường cao đẳng sư phạm năm 1925 - Ông đã dạy học ở Sài Gòn, Huế đồng
thời nghiên cữu triết học. Sau Cách mạng tháng Tám 1945 ông làm hiệu trưởng
trường trung học Nguyên Xuân Ôn (Nghệ An). Ông còn giảng dạy tại nhiều trường
đại học - làm giáo sư chính lớp Hán Nôm: Lại dạy các lớp chuyên tu sau đai học.
Giáo sư Cao Xuân Huy đã làm công việc cao quý của người thầy giáo suốt hơn nửa
thế kỷ. Nhiều thế hệ hoc trò đã có hạnh phúc được thụ giáo người thầy uyên bác,
tân tụy: giáo sư Cao Xuân Huy.
Ở TPHCM có đường Cao Xuân Huy (tên người cháu) và đường Cao
Xuân Dục (tên người ông).
Trường hợp
hơi hiếm với giáo giới ta là: một gia đình ba anh em ruột cùng có tên trong
sách giới thiệu "Đường phố thành phố Hồ Chí Minh" (Nhà xuất bản Văn
hóa thông tin - tháng 7/2001). Ba anh em Dương
Bá Trạc, Dương Quảng Hàm, Dương Tụ Quán, người làng Phú Thị, tỉnh Hưng Yên.
Thân phụ (Dương Trọng Phổ) là một cụ đồ, có những hoạt động yêu nước nên năm
1909, cụ bị Pháp đầy ra Côn Đảo. Được tha về, cụ tiếp tục dạy học.
Dương Bá Trạc
sinh năm 1884, nổi tiếng hay chữ, mới 16 tuổi đã đỗ cử nhân. Không muốn làm
quan mà chỉ lo sao nước nhà thoát khỏi vòng nô lệ. Năm 1906 (22 tuổi) Dương Bá
Trạc đã cùng Phan Chu Trinh tìm cách lên Yên Thế, gặp Hoàng Hoa Thám bàn kế
hoạch đánh Pháp. Tiếp đó, Dương Bá Trạc tham gia Đông Kinh nghĩa thục, nhận các
việc dạy học, diễn thuyết cổ động tân học, hô hào duy tân, tự cường. Lại được
cử vào ban tu thư của nhà trường. Năm 1908, Dương Bá Trạc bị Pháp bắt, kết án
15 năm biệt xứ, đầy đi Côn Đảo. Được mấy năm, chúng đưa về an trí tại Long
Xuyên. Tới 1917 mới tha, cho ra Bắc. Toàn quyền Pháp nhiều lần mua chuộc, bổ
ông làm tri huyện nhưng ông vẫn khảng khái từ chối. Tháng 10/1943, ông bị quân Nhật ở Đông Dương đưa sang Singapore - năm
sau (1944), ông bệnh nặng, mất ở đó.
Dương Bá Trạc được đặt tên cho một con đường ở quận 8 TPHCM.
Dương Quảng Hàm
là một nhà giáo liệt sĩ. Ông đã hy sinh tại Hà Nội trong những ngày đầu toàn
quốc kháng chiến (tháng 12/1946). Sinh năm 1898, đến năm 1920, Dương Quảng Hàm
đỗ đầu trong kỳ thi tốt nghiệp trường cao đẳng sư phạm. Từ đó, liền 25 năm, ông
là giáo sư trung học. Cách mạng tháng Tám thành công, giáo sư được cử làm thanh
tra trung học vụ rồi hiệu trưởng trường Chu
Văn An (tức trường Bưởi cũ). Dương Quảng Hàm là người thầy mẫu mực, được tôn
kính về nhân cách, về học vấn. Ông còn là nhà tu thư, đã viết nhiều sách giáo
khoa (từ bậc tiểu học đến bậc trung học - có sách bằng tiếng Pháp). Chỉ riêng
cuốn "Việt Nam
văn học sử yếu" đã là một công trình làmm cho tên tuổi Dương Quảng Hàm
được cả giáo giới và văn giới ngưỡng mộ từ hơn nửa thế kỷ qua. Cuốn "Việt Nam
văn học sử yếu" ra đời năm 1941, đến nay đã được tái bản 14 lần. Trong
những năm vừa qua, đã có nhiều buổi lễ kỷ niệm và hội thảo khoa học về giáo sư
Dương Quảng Hàm nhằm ghi nhận công lao đào tạo và trước tác của giáo sư.
TPHCM và thủ đô Hà Nội đều có đường phố Dương Quảng Hàm.
Dương Tụ Quán
(1901 - 1969) là người em út. Thuở nhỏ học chữ Nho sau chuyển qua Tây học Từ
1921, làm thầy giáo dạy nhiều trường (ở Thái Bình, Hải Phòng, Hà Nội, Sơn Tây).
Dương Tụ Quán cũng vừa dạy học vừa soạn sách. Có cuốn sách
giáo khoa được dùng trong các trường tiểu học từ 1926 đến 1945. Sau Cách mạng
tháng Tám năm 1945, cuốn "80 bài thơ ca yêu nước" của ông soạn, đã
được Nhà nước Việt Nam
dân chủ cộng hoà cho xuất bản để các trường kịp sử dụng ngay năm 1946.
Năm 1929, ông thôi dạy học, về lập nhà in, xuất bản sách và
làm báo. Ông đã chủ trương các tờ "Văn học tạp chí", "Đông tây
báo" (tờ này bị thực dân Pháp cấm năm 1935), "Ngày mới"... Ông
cũng là người sáng lập tạp chí Tri Tân. Học trò ông là nhà văn Nguyễn Huy
Tưởng và các bạn của ông như Hoàng Thúc Trâm, Nguyễn Văn Tố, Trần Văn
Giáp... đều là những cây bút thường xuyên cộng tác với tạp chí Tri Tân.
Ở huyện Bình Chánh - TPHCM, có một con đường mang tên
Dương Tụ Quán.
Nguyễn Đình Chiểu
sinh năm 1822, mất năm 1888. Là nhà thơ lớn của dân tộc, là một trong những
nhân vật tiêu biểu cho tinh thần bất khuất của miền Nam tại thời kỳ đầu thực
dân Pháp xâm lược, nhưng Nguyễn Đình Chiểu cũng là một nhà giáo (nhân dân
thường gọi là Cụ Đổ Chiểu).
Nguyễn Đình Chiểu người vùng Gia Định xưa (nay thuộc TPHCM);
21 tuổi đỗ tú tài, đến 26 tuổi bi mù cả hai mắt. Từ đó, Nguyễn Đình Chiểu làm
nghề dạy học. Bọn Pháp thấy Nguyễn Đình Chiểu có uy tín lớn trong dân chúng nên
nhiều lần tìm cách mua chuộc nhưng trước sau, Nguyễn Đình Chiểu không cộng tác
với quân cướp nước. Ông ở lại nông thôn, tiếp tục dạy hoc và sáng tác thơ văn,
nêu cao đạo lý chính nghĩa, nêu cao lòng yêu nước, căm thù giặc. Hầu như ai
cũng nhớ hai câu thơ của Nguyễn Đình Chiểu.
“Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm
Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà.”
Võ Trường Toản
người huyện Bình Dương cũ (nay thuộc TPHCM) ông học rộng đức cao, không cầu
danh, chỉ ở ẩn dạy học. Võ Trường Toản là người thầy đã có công đào tạo nên một
loạt danh sĩ đất Gia Định xưa. Nguyễn ánh (sau là vua Gia Long) thường triệu
ông đến giảng sách. ý muốn trọng dụng nhưng ông nhất định không nhận quan chức.
Ông mất năm 1792 được ban mỹ hiệu: "Gia Định xử sĩ Sùng Đức Võ tiên
sinh". Võ Trường Toản rất xứng đáng với danh xưng "Bách niên sư
biểu" mà học giới Gia Định thời ấy đã dành cho ông và tại TPHCM Võ Trường
Toản được đặt tên cho hai con đường (ở quận 5 và quận Bình Thạnh TP. HCM)
Chu Văn An người huyện Thanh Trì - Hà Nội.
Nổi tiếng chính trực, học vấn uyên thâm. Ông đậu Thái học sinh và ở nhà dạy
học. Gần xa theo học rất đông. Những người nổi danh đương thời như Phạm Sư
Mạnh, Lê Bá Quát... đều từng thụ giáo ông. Chu Văn An còn làm tư nghiệp Quốc Tử
Giám. Đời Trần Dụ Tông, gian thần làm nhiều điều vô đạo, Chu Văn An dâng sớ xin
chém 7 tên. Vua không nghe. Ông lui về ở ẩn. Sau khi mất (1370) Chu Văn An được thờ tại Văn Miếu, ngang hàng với các bậc
hiền triết. Hà Nôi ngày nay có phố mang tên Chu Văn An. Ở quận Bình Thạnh có đường mang tên ông.
Nguyễn Bỉnh Khiêm
sinh năm 1491, mất năm 1585, quê làng Cổ Am (nay thuộc Hải Phòng). Học giỏi, đỗ
đầu 3 khoa (thi Hương, thi Hội, thi Đình). Là Trạng Nguyên, ông cũng chỉ làm
quan 8 năm rồi về dạy học ở quê hương (bên dòng sông Tuyết Giang), được tôn
xưng là "Tuyết Giang phu tử". Ông la thầy học của nhiều danh thần,
danh sĩ: Lương Hữu Khánh, Phùng Khắc Khoan (trạng Bùng), Nguyễn Dữ (tác giả
"Truyền kỳ mạn lục")...
Nguyễn Bỉnh Khiêm để lại nhiều thơ văn (Hán, Nôm) ca ngợi
đạo đức của con người chân chính và tố cáo sự thối nát của xã hội phong kiến
đương thời. Thủ đô Hà Nôi có phố Nguyễn Bỉnh Khiêm. TPHCM có
tới 3 con đường mang tên ông (ở quận I, quận Gò Vấp, quận Thủ Đức).
